Tora z synagogi w Dąbrowie Tarnowskiej ocalała dzięki redemptorystom i nieznanemu posłańcowi. Ta zagadka wciąż czeka na rozwiązanie

Dwa zwoje tory spisane ręcznie, na pergaminie prezentowane są w budynku dawnej dąbrowskiej synagogi od 2013 roku. Umieszczono je w specjalnej wnęce ściany świątyni przewidzianej na przechowywanie zwojów Tory. To najcenniejszy eksponat Ośrodka Spotkań Kultur, który powstał dwanaście lat temu. Wciąż jednak wokół świętej księgi rodzi się sporo pytań i jest wiele niewiadomych.

- Nie mamy pełnej wiedzy o tej Torze, a bardzo chcielibyśmy się o niej dowiedzieć jak najwięcej - mówi Paweł Chojnowski, dyrektor Dąbrowskiego Domu kustosz Ośrodka Spotkań Kultur.

Synagoga w Dąbrowie Tarnowskiej powstała w XIX wieku według projektu Abrahama Goldsteina. Prawdopodobnie budowa, za którą zapłacił Izaak Stern, zakończyła się w kwietniu 1863 roku. Jeszcze na początku XX wieku obok synagogi stała druga, zwana małą, w której modlili się ortodoksyjni Żydzi. Podczas I wojny światowej budynek synagogi uległ zniszczeniu. Został odnowiony tuż przed wybuchem II wojny światowej.

W latach okupacji Niemcy urządzili w synagodze magazyn. Po wojnie grupka ocalałych Żydów urządziła w jej bocznym pomieszczeniu skromny dom modlitwy.

W 1971 roku synagoga przeszła na własność Skarbu Państwa. Pięć lat później budynek pokryto blachą, ale to był koniec jakichkolwiek remontów. Zabytek niszczała coraz bardziej.

W 2007 roku synagoga została w końcu przekazana na własność gminie Dąbrowa Tarnowska. Wówczas też rozpoczęły się starania o jej uratowanie. Renowacja zakończyła się w 2012 roku i kosztowała prawie 10 mln zł. W efekcie powstał Ośrodek Kultur Spotkań, w którym znalazło się sporo pamiątek po dawnej społeczności żydowskiej, m.in. księgi w języku hebrajskim z XVII i XVIII wieku.

Gdy przystępowano do budowy Ośrodka Spotkań Kultur, nikt nie spodziewał się, że wróci do niego oryginalna Tora.

- Według naszej wiedzy na tamten czas, ostatnia Tora, jaka znajdowała się w naszym mieście zginęła w tajemniczych okolicznościach ze Sztibla, a więc domu modlitw, który w mieszkaniu przy ul. Daszyńskiego prowadził ostatni mieszkający w mieście pobożny Żyd - Samuel Roth. Zmarł on w 1995 roku - mówi Paweł Chojnowski.

Istnieją przypuszczenia, że Tora mogła zostać złożona do grobu Rotha, jako jej ostatniego strażnika. Były również informacje, że została przez bliskich dąbrowskiego Żyda wywieziona za granicę i zdeponowana, w którejś z synagog w Australii, Kanadzie bądź USA.

Niespodziewanie w 2010 roku do ówczesnego burmistrz Dąbrowa Tarnowskiej Stanisława Początka odezwał się O. Kazimierz Piotrowski, ekonom Prowincji Warszawskiej Redemptorystów.

- Zadzwonił i przekazał, że w archiwach redemptorystów w Tuchowie znajduje się pamiątka w postaci Tory z dąbrowskiej synagogi, a czytał w gazetach, że zajmujemy się renowacją synagogi i myślał, żeby z powrotem trafiła w to miejsce. Byłem bardzo zaskoczony i podekscytowany - wspomina Stanisław Początek.

Po jakimś czasie O. Piotrowski przyjechał do dąbrowskiego urzędu z zabezpieczonymi zwojami Tory. Księgi zostały przez burmistrza umieszczone w kasie pancernej z myślą o tym, że jak Ośrodek Spotkań Kultur zostanie oddany do użytku, to będzie jeden z najważniejszych jej eksponatów.

Jakim zrządzeniem losu dwa zwoje świętej księgi znalazły się w tuchowskim klasztorze? Redemptoryści wiedzą jedynie tyle, że trafiła do nich w czasie II wojny światowej. Miała zostać przekazana na przechowanie, przez osobę, która wyniosła ją z dąbrowskiej synagogi w tajemnicy przez Niemcami.

Tajemnicza osoba miała prosić, by Torę przechować do czasu, gdy synagoga znowu stanie się miejscem modlitwy. W przypadku, gdyby synagoga została zniszczona, Tora miała pozostać w klasztorze w Tuchowie.

- Osoba powierzająca Torę na przechowanie absolutnie nie była w stanie przewidzieć, iż zaledwie niewielka liczba Żydów z Dąbrowy Tarnowskiej zdoła ocalić życie z wojennej zawieruchy, a synagoga nie będzie już nigdy pełnić funkcji miejsca kultu w takim zakresie, w jakim to miało miejsce przed 1939 rokiem. W okresie powojennym przez wiele lat budynek synagogi ulegał systematycznej dewastacji. Zgodnie więc z wyrażoną wolą, Tora była przechowywana w klasztorze w Tuchowie. Jakkolwiek budynek synagogi pełni obecnie funkcje muzealno-kulturalne, to zapewne w murach zabytkowej bożnicy niejeden raz zabrzmią słowa modlitwy krewnych rodzin Żydów z Dąbrowy Tarnowskiej, których prochy spoczywają na miejscowym cmentarzu. Mając to na uwadze, uznaliśmy, że Tora powinna wrócić na swe dawne miejsce - mówił w 2010 roku ojciec Kazimierz Piotrowski, który zmarł w lutym ubiegłego roku.

Redemptoryści nie dysponują żadnymi dokumentami związanymi z przekazaniem Tory. Nie spisano ich prawdopodobnie ze względów bezpieczeństwa, ponieważ w czasie okupacji część tuchowskiego klasztoru zajęli żołnierze niemieccy i urządzili w nim swoje kwatery.

Pracownicy Ośrodka Spotkań Kultur w Dąbrowie Tarnowskiej próbują dowiedzieć się, kim była osoba, która wywiozła Torę z Dąbrowy Tarnowskiej do Tuchowa.

- Chcielibyśmy poznać personalia tej osoby. To jest bohater - podkreśla Paweł Chojnowski.

Osoba, która przekazała Torę redemptorystom z Tuchowa, nie zostawiła po sobie żadnego śladu. Można domniemywać, że był to Żyd, ale zastanawiające jest w takim razie to, dlaczego przekazał ją na przechowanie katolickim zakonnikom?

- Może to był Żyd zasymilowany, dużo było wtedy w Polsce Żydów, którzy się z kościołem dość blisko trzymali. Torę mógł uratować też jakiś intelektualista, może nauczyciel, albo prawnik, który znał wartość tego przedmiotu i wiedział, że jeśli nic z nim nie zrobi to on przepadnie - zastanawia się kustosz Ośrodka Spotkań Kultur.

Nie ustalono również kiedy dokładnie Tora mogła zostać wyniesiona z dąbrowskiej synagogi. Jedna z wersji mówi, że stało się to już we wrześniu 1939 roku, a więc zaraz na początku wojny. Inna zakłada natomiast, że Tora została wyniesiona na przełomie 1941 i 1942 roku na chwilę przed splądrowaniem synagogi, w której Niemcy urządzili sobie magazyn.

- Dąbrowa Tarnowska to było małe miasto, na uboczu i tu nie można mówić, że od razu zapanował tu jakiś zmasowany terror i rozstrzeliwano wszystkich, którzy nasuwali się pod muszkę. Niewykluczone, że na początku okupacji Żydzi nawet jeszcze się modlili w synagodze - zaznacza Chojnowski.

Kilka miesięcy temu analizą zwojów Tory zajął się Ks.prof. Tadeusz Brzegowy. To znany i ceniony biblista, profesor teologii, który specjalizuje się w teologii Starego Testamentu, szczególnie w literaturze prorockiej oraz poezji biblijnej. W Sali Modlitw Ośrodka Spotkań Kultur dokonał symbolicznego czytania Tory. Po analizie stwierdził kompletność dwóch zwojów zawierających Pięcioksiąg Mojżesza i ich dobry stan techniczny jeśli chodzi o zdobne liternictwo hebrajskie i miejsca zszywania ręcznego części pergaminu.

- Dzięki temu udało się zweryfikować dotychczasowy stan wiedzy na temat tych cennych zasobów muzealnych byłej synagogi w Dąbrowie Tarnowskiej, bo my mieliśmy wątpliwość czy dysponujemy kompletem, czy tylko wybranymi księgami. Teraz potwierdziliśmy, że mamy cały Pięcioksiąg Mojżesza - mówi Paweł Chojnowski.

Na podstawie analizy materiału stwierdzono również, że zwoje mogą pochodzić z XIX wieku.

- To są jednak tylko nasze przypuszczenia. Chcemy poszukać jeszcze badacza, który by nam precyzyjnie określił, z jakiego okresu ona pochodzi - podkreśla Chojnowski.

Na Starówce w Tarnowie powstaje dzielnica żydowska. Drzewo Sprawiedliwych już jest